Zagubione ślady społeczności ewangelickiej we Włocławku i okolicy

Autor: Tadeusz Bojarski
Zdjęcia: Izabela Drozd, Tadeusz Bojarski

Po latach rozwoju gospodarczego i świetności Włocławka w wieku XVI, w następnych latach nastąpiły wydarzenia, które doprowadziły miasto do upadku. W roku 1620 wielki pożar strawił znaczną część miasta. W 1652 komora celna został przeniesiona z Włocławka do Nieszawy. Wielokrotne najazdy szwedzkie w latach 1657, 1704, 1705 i w 1710 r. spowodowały zniszczenie Włocławka, a epidemia w 1708 r. powodująca śmierć kilkuset mieszkańców sprawiła, że Włocławek stał się malutką mieściną, tak że w miejsce dotychczasowej jego nazwy „Wrocław” zaczęto nazywać go zdrobniale „Włocławek”. Dopiero na przełomie wieków XVIII i XIX Włocławek uzyskał możliwość dynamicznego rozwoju. Stało się tak miedzy innymi dzięki napływowi do Włocławka ludności wyznania ewangelickiego.

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 r. Włocławek wraz z Kujawami przypadł Prusom i znalazł się w tzw. Rejencji Bydgoskiej. W wyniku ustaleń zapadłych na Kongresie Wiedeńskim 1815 r. Włocławek wraz z południowo-wschodnią częścią Kujaw włączony został do Królestwa Polskiego i wszedł w skład Imperium Rosyjskiego.

W okresie zaboru pruskiego (1793-1806) rozpoczął się we Włocławku proces osadnictwa kolonistów niemieckich, w większości wyznania ewangelicko-augsburskiego. Wcześniejsze osiedlanie się ewangelików we Włocławku uniemożliwiał status „ miasta biskupiego”. Dalszemu napływowi kolonistów niemieckich sprzyjała protekcjonistyczna polityka władz Królestwa Polskiego, które popierały rozwój przemysłu fabrycznego, wydając przepisy stwarzające atrakcyjne warunki dla obcych inwestorów. Między innymi wprowadzono okresowe zwolnienia od podatków. Zwalniano synów osadników od służby wojskowej. We Włocławku, mimo że nie był on objęty tymi szczególnymi warunkami, osiedlali się rzemieślnicy wielu branż oraz kupcy z kapitałem. Z badań dr. Tomasza Dzikiego wynika że około roku 1820 składkę na utrzymanie pastora i budowę kościoła uiszczało pięciu piekarzy, po czterech krawców, powroźników i szewców, po trzech cieśli, rzeźników i kapeluszników. Z biegiem lat przybywało ewangelickich przedstawicieli rzemieślników i kupców.

Pierwszą fabrykę we Włocławku założył w Łęgu nad Rybnicą w 1799 r. Gotfryd Gross. Była to fabryka papieru. Została ona zlikwidowana w 1848 r. W 1802 r. Rudolf Man założył fabrykę cykorii. Istniała ona jedynie przez cztery lata. W 1816 roku bracia Ferdynand Gotlib Bohm i Ludwik Wilhelm Bohm założyli fabrykę cykorii. W 1825 roku. Karol Vaedtke założył fabrykę mydła.
Podobną fabrykę w 1848 r. założył Wilhelm Vaedtke. W 1850 r. Wilhelm Haack założył fabrykę maszyn rolniczych. Bracia I. i M. Cassirerowie w roku 1895 założyli fabrykę celulozy - która stała się największym zakładem przemysłowym we Włocławku. W 1894 r. A. Fibiger założył fabrykę fajansu „Keramos”. W 1908 r. powstała cegielnia K. Litkiego, a w 1909 r. cegielnia F. Szulca.
W 1878 r. Ludwik Bauer uruchomił fabrykę rektyfikacji spirytusu, w 1878 r. przekształconą w fabrykę wódek słodkich. W 1860 r. H. Neuman założył fabrykę instrumentów fizycznych, a w 1868 drukarnię. W 1883 r. powstała fabryka maszyn rolniczych H. Müshama. W 1895 r. K. Klauke uruchomił fabrykę wyrobów drucianych. Inni osadnicy niemieccy inwestujący we Włocławku to W. Steinike prowadzący od 1880 r. fabrykę przetworów smołowcowych oraz B. Goldego prowadzący podobną fabrykę od 1900 roku.

Ewangelicy pochodzenia niemieckiego byli akceptowani przez miejscową ludność, szybko wtapiając się w społeczeństwo Włocławka. Świadczy o tym fakt bezproblemowego przyjmowania przybyłych rzemieślników do włocławskich cechów oraz liczne mieszane małżeństwa katolicko - ewangelickie. Sprzyjało to polonizacji ewangelików.

W roku 1820 liczba ewangelików będących stałymi mieszkańcami Włocławka wynosiła 1600 osób i taka z niewielkimi zmianami utrzymała się do 1910 roku. Ponadto w mieście przebywała kilkusetosobowa grupa ludności niestałej wyznania ewangelicko augsburskiego. Pod koniec XIX wieku i w pierwszych latach wieku XX ewangelicy stanowili około 10% ogółu ludności Włocławka, a parafia ewangelicka liczyła około 3000 wiernych. Włocławek pod względem ilości ewangelików był drugim po Warszawie miastem w guberni warszawskiej.

Gmina i parafia ewangelicko-augsburska we Włocławku

W roku 1818 doszło do utworzenia we Włocławku samodzielnego zboru ewangelickiego. Członkowie zboru odprawiali nabożeństwa w domach prywatnych z udziałem pastora Georga Heinricha Ortmana, który dojeżdżał z Chodcza, oraz pastora Johanna Christopha Lebrechra Pastenaci z Lipna. W tej sytuacji wystąpiono do władz cywilnych o ustanowienie parafii t.j. o zakreślenie granic parafii i ustanowienie funduszu utrzymania pastora i sług kościelnych. Wystąpiono również o przekazanie nieużywanego kościoła św. Wojciecha, co spotkało się ze sprzeciwem władz kościoła katolickiego i opóźniło powstanie parafii. Reskryptem z dnia 24.VI. 1820 r. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego pozwoliła na utworzenie parafii oraz nakazała przekazanie kościoła św. Wojciecha ewangelikom. A oto treść aktu przekazania wg. oryginalnej pisowni:

Pierwsze nabożeństwo w tym kościele zostało odprawione w dniu 31 maja 1821 roku przez pastora Georga Ortmana z Chodcza. W 1829 roku została powołana na terenie Włocławka parafia ewangelicka. W XIX wieku parafia włocławska wchodziła w skład superintendentury płockiej. Zarząd parafii pełniły Kolegium Kościelne i Dozór Kościelny, przy czym do obu tych ciał wchodziły te same osoby wybrane przez członków parafii w obecności superinntendenta. Następnie wybrani członkowie byli zatwierdzani przez Generalny Konsystorz Ewangelicki. Pastor wchodził w skład zarządu parafii. Ustawa dla Kościoła ewangelicko - augsburskiego określała kadencję Kolegium Kościelnego na okres lat trzech i zobowiązywała aby w zebraniach dotyczących budżetu parafii brali udział prezydenci miast, burmistrzowie i wójtowie. Najczęściej do zarządu parafii wybierano osoby najbogatsze z dużym autorytetem społecznym. W skład pierwszego kolegium parafii we Włocławku wchodzili kupcy J. Braun K. Engelman, i aptekarz J. Engelman. Podobny był skład następnych Kolegiów Kościelnych. Wielokrotnie byli do nich wybierani przemysłowcy: Wilhelm Haak, Hugo Haak, Hugo Müsham i Ludwik Bauer - członek Kolegium przez okres ponad dwudziestu lat.

Parafia utrzymywała się ze składek płaconych co rocznie przez rodziny deklarujące przynależność do parafii. Wysokość składki uzależniona była od stanu majątku zobowiązanego i dzielona była na sześć klas. Ustalaniu wysokości składki odbywało się z udziałem prezydentów i burmistrzów miast. Następnie wysokość składki była zatwierdzana przez państwowe władze administracyjne wszystkich szczebli oraz przez Konsystorz Ewangelicko-Augsburski.

Początkowo parafia włocławska borykała się z trudnościami finansowymi. Konieczne były wydatki na remont kościoła i wewnętrzne wyposażenie świątyni. Wynajmowano również mieszkania dla pastora i organisty. W latach 1831-1832 wybudowano murowany dom dla pastora. W następnych latach wraz ze wzrostem ilości ludności ewangelickiej we Włocławku sytuacja materialna parafii ulegała systematycznej poprawie.

W roku 1834 rozpoczęła działalność ewangelicka szkoła elementarna. W tym celu parafia kupiła drewniany budynek na narożniku ulic Brzeskiej. i Piekarskiej. W tym budynku mieściło się mieszkanie dla nauczyciela, który pełnił także funkcję kantora. Utrzymaniem szkoły zajmowało się Towarzystwo Szkolne w skład którego wchodzili przedstawiciele mieszkańców również innych miejscowości, z których dzieci uczęszczały do szkoły. Wraz ze wzrostem ilości ewangelików nie tylko we Włocławku, ale również w sąsiadujących z Włocławkiem miejscowościach szkółki elementarne powstały między innymi w Modzerowie, Krzywej Górze, Sarnówku i Kolonii Bodzia.

Wzrost liczebny ludności ewangelickiej spowodował konieczność budowy nowego kościoła. Zmarły w roku 1850 właściciel majątku Siewiersk, Fryderyk Wilhelm Cords zapisał w testamencie gminie ewangelickiej znaczną kwotę 16.500 rubli na budowę kościoła. Legat ten udało się wyegzekwować dopiero w połowie lat siedemdziesiątych. Budowę kościoła zrealizowano staraniem pastora Rudolfa Zirkwitza w latach 1877-1881. Oprócz środków rozchodzących z legatu, na budowę kościoła łożyli również majętni członkowie wspólnoty ewangelickiej. Kościół wybudowany został wg. neogotyckiego projektu Franciszka Tournelle - Budowniczego Gubernialnego (także projektanta dzwonnicy neogotyckiej przy Katedrze Włocławskiej). Prace nadzorował budowniczy powiatowy Fijałkowski. Wykonawcami byli: August Blechert mistrz murarski, Chrystian Werner mistrz ciesielski oraz ślusarz Robert Filke. Uroczyste poświęcenie kościoła odbyło się w dniu 25 października 1881 r. W latach 1947-1951 kościół został odnowiony. Znaleziono wówczas na wieży kościoła dokument autorstwa pastora Rudolfa Zirkwiza, spisany po polsku, rosyjsku i niemiecku:

Po wojnie Prus z Francją w latach 1870-1871 książę pruski Fryderyk Karol podarował parafii dwa dzwony odlane z armat zdobytych we Francji. Dzwony te nie zachowały się do dnia dzisiejszego, gdyż w latach pierwszej wojny światowej władze niemieckie je zarekwirowały i ponownie przetopiły na armaty. Znajdujące się obecnie na wieży kościoła dzwony pochodzą z lat dwudziestych dwudziestego wieku. W roku 1881 kościół wyposażony został w organy 19-to głosowe, między innymi dzięki darowiznom bogatych parafianek na ten cel. Pani Ebert darowała 900 rubli, Pani Bohm 1000 rubli i Pani Nast 900 rubli. W roku 1897 Ludwik Bauer ufundował ogrodzenie z kutego żelaza, istniejące do dnia dzisiejszego. Po wybudowaniu kościoła, drewniany kościół Św. Wojciecha został rozebrany.

Najważniejszą rolę życiu parafii ewangelickiej pełnił pastor. Rodzina pastora stanowi wzór moralny dla parafian. Stanowisko pastora obsadza się przez wybór obwarowany szczególnymi przepisami. Wyboru dokonywało zgromadzenie parafian przy udziale Superintendenta.(dziś Biskupa Diecezji) Kandydat musiał udokumentować swoje kwalifikacje przedstawiając dokumenty oraz odprawić próbne nabożeństwo. Formalnym wymogiem było ukończenie studiów wyższych przy czym od 1846 wymagano dyplomu studiów wyższych rosyjskiej uczelni. Po wyborze nowy pastor zatwierdzany był przez Konsystorz, a następnie po podpisaniu tzw. wokacji i protokolarnym przejęciu majątku parafii następowała uroczysta instalacja. Na swoje utrzymanie pastor otrzymywał pensję rządową oraz pensję z kasy parafii. Otrzymywał również opłaty za chrzest, ślub i pogrzeb w wysokości ustalanej przez zarząd parafii. Pastor miał prawo do darmowego mieszkania, korzystania z zabudowań gospodarczych, ogrodu itp.

Pierwszym pastorem we Włocławku był Juliusz Adolf Teodor Ludwig. Z pochodzenia był żydem. Pochodził z Płocka. Studia odbył w Warszawie i Berlinie. Na pastora parafii włocławskiej został wybrany w dniu 12 grudnia 1828 r. pastor Ludwig był wybitną postacią kościoła ewangelicko - augsburskiego na ziemiach polskich. W roku 1836 został wybrany proboszczem parafii w Warszawie i członkiem Konsystorza, a w roku 1838 został superintendentem diecezji warszawskiej. W roku 1849 został Generalnym Superintendentem. Zmarł w 1879 r. w Łodzi.

Funkcję pastora parafii włocławskiej po Juliuszu Ludwigu przejął w roku 1836 Gustaw Muller. Pochodził z Elbląga. Studiował we Wrocławiu i Berlinie. W roku 1844 został wybrany pastorem w Łomży, gdzie został usunięty z funkcji z powodu niemoralnego prowadzenia.

Trzecim z kolei pastorem we Włocławku był Bogumił Tydelski pochodzący z Dąbia. Studiował teologię w Dorpacie. Jego instalacja odbyła się we wrześniu 1844 r. Brał udział w Powstaniu Styczniowym. Zmarł we Włocławku w dniu 13 marca 1868 r. Jego grób znajduje się na cmentarzu włocławskim.

Czwartym pastorem był Rudolf Zirkwitz - budowniczy Kościoła. Pochodził z Kalisza. Teologię studiował w Dorpacie Był proboszczem we Włocławku w okresie 1869-1895, najbardziej dynamicznego rozwoju parafii włocławskiej.

Po śmierci Rudolfa Zirkwitza funkcję pastora przejął w roku 1896 Ernest Juliusz Filtzer. Pochodził z Warszawy. Studia Teologiczne odbył w Dorpacie. Był nauczycielem religii we Włocławskim Gimnazjum Męskim. W czasie pierwszej wojny światowej został przeniesiony do Niemiec. Ernest Filzer zmarł w 1932 r.

W latach 1918-1938 funkcję proboszcza pełnił Teodor Hugo Wosch, a do wybuchu wojny pastor Helmut Prufer.

W latach powojennych w parafii następowały częste zmiany na stanowisku proboszczów. Często funkcje te wykonywali księża z innych parafii delegowani do pracy we Włocławku (administracje ex officio).

Ewangelicy zasłużeni dla Włocławka

Ewangelicy odegrali ważną rolę w rozwoju Włocławka. Ich aktywność gospodarcza była jednym z najważniejszych czynników uprzemysłowienia miasta. Wraz z powstawaniem nowych fabryk zwiększała się liczba ludności, rozwijał się handel oraz usługi. Ewangelicy szybko zdobyli zaufanie miejscowej ludności. Wybierano ewangelików do Rady Miejskiej oraz na stanowisko nadburmistrza (np. Wilhelm Haak, Ludwik Bauer). Znanymi rodzinami ewangelików, które związały swe losy z Włocławkiem były rodziny Bohmów, Vaedtke, Haaków, Müsamów i Bauerów.

Fabrykę cykorii założyli we Włocławku w 1816 r. bracia Ludwik i Ferdynand Bohmowie. Ferdynand Bohm, który stał się jedynym właścicielem fabryki po śmierci brata, urodził się w 1876 r. Templinie. Był synem kupca. We Włocławku oprócz prowadzenia fabryki prowadził również działalność kupiecką. Zmarł w 1847 roku. Wówczas prowadzeniem fabryki zajęła się jego żona Augusta. Fabryka ta była największą fabryką produkującą cykorię w guberni warszawskiej i ciągle się rozwijała. W 1875 r. zatrudniała 40 robotników, w 1887 r. 136 robotników, a w 1894 r. 150 robotników. Po śmierci Augusty fabryka przeszła przekształcenia własnościowe, pozostając nadal w rodzinie Bohmów. Po drugiej wojnie światowej fabryka została upaństwowiona i funkcjonowała pod firmą Kujawskie Zakłady Koncentratów Spożywczych. Po zmianach ustrojowych została przekształcona w pracowniczą spółkę akcyjną której akcje posiada obecnie koncern Rieber Foods Polska SA.

Karol Vaedke urodzony w 1797 r. w Płocku założył w 1826 r. we Włocławku fabrykę mydła. Fabrykę po Karolu Vaedke przejął jego syn Karol Ludwik. Natomiast drugi syn Karola Vaedke - Wilhelm założył fabrykę produkującą mydło i świece. Wnuk Karola Vaedke - syn Karola Ludwika w 1866 r. założył w Kutnie fabrykę maszyn rolniczych. Fabryka ta stała się największą fabryką w Kutnie.

Fabrykę maszyn rolniczych we Włocławku założył Wilhelm Haack. Osiedlił się we Włocławku w roku 1837 po zawarciu małżeństwa z Zuzanną Karoliną Zickert., córką budowniczego berlinek. Po przybyciu do Włocławka zajął się produkcją papieru oraz współpracował z rodziną teścia przy budowie berlinek. Posiadał również fabryczkę wapna, zatrudniał w fabryce 27 osób. W 1882 r. fabryka zatrudniała 52 osoby i produkowała coraz bardziej skomplikowane maszyny rolnicze. Wilhelm Haack poważany był nie tylko wśród ewangelików ale cieszył się autorytetem wśród innych mieszkańców miasta. Przez wiele lat działał we władzach parafii ewangelickiej. W roku 1861 największą ilością głosów wybrano go Rady Miejskiej Miasta Włocławka. Był członkiem Komitetu Obywatelskiego mającego na celu utworzenie we Włocławku siedmioklasowej Szkoły Handlowej oraz gmachu szkolnego, który obecnie jest siedzibą Liceum Ziemi Kujawskiej. Wilhelm Haack zmarł w 1899 roku.

Szczególnie zasłużonym dla społeczności włocławskiej był przemysłowiec Hugo Mühsam. Pierwszą wzmiankę o rodzinie Mühsamów we Włocławku znajdujemy na liście płatników składek na utrzymanie gminy żydowskiej w roku 1862. Hugo Mühsam urodził się w roku 1856 w Goerliz (obecnie Zgorzelec). Po przeniesieniu się do Włocławka rodzina Mühsamów zajmowała się handlem maszynami i narzędziami rolniczymi. Hugo Mühsam w roku 1883 uruchomił niewielką manufakturę maszyn i narzędzi rolniczych. W okresie 1884-1891 r. manufaktura zatrudniała 16 osób. Od 1892 roku, dzięki eksportowi do Rosji, zakład rozwija się systematycznie, stając się jedną z największych fabryk we Włocławku. W roku 1910 obrót fabryki szacowano na 160 000 rubli, co było olbrzymią kwotą. Jednocześnie Hugo Mühsam nie zaniechał handlu sprowadzanymi z zagranicy maszynami rolniczymi i nasionami. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Hugo Mühsam przekształcił przedsiębiorstwo w spółkę akcyjną i otworzył jego oddziały w Warszawie i we Lwowie. Jego działalność gospodarcza nie ograniczała się jedynie do własnego przedsiębiorstwa. Od 1923 r. był członkiem zarządu spółki akcyjnej „Ferd, Bohm i Co. Fabryka Cykorii we Włocławku S.A.” a od 1926 r. prezesem tej spółki.
Był członkiem Komitetu dyskontowego w Banku Polskim i Banku Handlowym. Na szczególną
uwagę zasługuje udział Hugona Mühsama w utworzeniu w roku 1898 „Włocławskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu”. Towarzystwo to liczyło 1962 członków i dysponowało kapitałem w wysokości 445.980 rubli i przez udzielanie kredytów miało istotny wpływ na rozwój miasta.

W roku 1887 Hugo Mühsam przyjął chrzest w parafii ewangeliczko - augsburskiej, stając się aktywnym członkiem społeczności ewangelickiej. W okresie 1906-1921 był członkiem Kolegium Kościelnego. Należał do stowarzyszenia charytatywnego „Dom Miłosierdzia Zboru Ewangelickiego”, które wspierał hojnie finansowo. Jego działalność filantropijna nie ograniczała się jedynie do działalności w ramach gminy ewangelickiej. Wspierał finansowo „Towarzystwo Pomocy Ubogim Mieszkańcom Włocławka” założone przez Komitet Obywatelski oraz „Włocławskie Towarzystwo Wspomagania Biednych Żydów.” Działał w Kujawskim Oddziale Towarzystwa Higienicznego. Był czynnym członkiem Włocławskiej Ochotniczej Straży Ogniowej, pełniąc przez wiele lat funkcje skarbnika. Założył „Towarzystwo Pomocy dla Niezamożnych Uczniów Gimnazjów” oraz „Radę Opiekuńczą Gimnazjum Państwowego Ziemi Kujawskiej we Włocławku”. W okresie pierwszej wojny światowej, po opuszczeniu Włocławka przez wojska rosyjskie wszedł, w skład utworzonego przez mieszkańców Komitetu Obywatelskiego, a następnie w skład Rady Miejskiej miasta Włocławka.
Hugo Mühsam zmarł w 1930 roku we Włocławku. Jego grób znajduje się na cmentarzu komunalnym.

W pełni spolonizowaną i bardzo zasłużoną dla społeczeństwa Włocławka była ewangelicka rodzina Bauerów. Jej wybitnym przedstawicielem Ludwig Bauer. Urodził się w roku 1851 jako syn Karola Teodora Bauera kupca zbożowego i Justyny Emilii Braun. Ludwig Bauer ukończył Włocławską Szkołę Realną. W 1878 r. założył fabrykę wódek słodkich i wód gazowanych. W 1879 r. we wsi Zazamcze uruchomił hutę szkła „Helena”. W 1890 roku założył fabrykę rektyfikacji spirytusu, którą w roku 1893 połączył z fabryką wódek słodkich i wód gazowanych. Fabrykę tę następnie przekazał swemu bratu Emilowi. Jego działanie nie ograniczało się jedynie do spraw gospodarczych. Wraz ze swą żoną Adelą założył Dom Miłosierdzia przy parafii ewangelickiej i doprowadził do wybudowania budynków przeznaczonych na działalność tej instytucji (przy ul. Słowackiego) Z jego inicjatywy powstał Komitet Obywatelski w którym działali między innymi Hugon Haak i Hugon Mühsam, mający na celu utworzenie we Włocławku siedmioklasowej Szkoły Handlowej. Komitet ten zgromadził również niezbędne środki na budowę gmachu szkolnego w którym obecnie działa Liceum Ziemi Kujawskiej. Łożył również na budowę bursy szkolnej przy ul. Botanicznej. Następnie prezesował Radzie Opiekuńczej Włocławskiej Szkoły Handlowej. Ludwig Bauer był inicjatorem utworzenia Włocławskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu, którego był prezesem. Po uzyskaniu niepodległości przewodniczył Radzie Banku Kujawskiego. Wśród włocławian cieszył się powszechnym szacunkiem, o czym świadczy fakt wielokrotnego wyboru jego do Rady Miasta. W bardzo trudnym okresie organizowania władz administracyjnych po uzyskaniu niepodległości w roku 1918, Ludwikowi Bauerowi powierzono funkcje nadburmistrza (prezydenta )miasta z której wywiązał się znakomicie. W uznaniu zasług Rada Miejska nadała mu tytuł honorowego obywatela m. Włocławek, a w roku 1927 został odznaczony Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski. Ludwig Bauer zmarł w 1927 roku. Jego grób znajduje się na cmentarzu włocławskim. Pamięć jego uczczono dwoma tablicami w kościele ewangelickim i w Liceum Ziemi Kujawskiej. Nazwano też ulicę jego nazwiskiem.

Poza wyżej wymienionymi ogólnie znanymi przedstawicielami rodzin ewangelickich do rozwoju Włocławka przyczynili się również inni ewangelicy, którzy swoje życie i działalność gospodarczą związali z naszym miastem. Do osób tych należeli Wilhelm Ludwik Teodor Steinike, Jakub Krystian Henryk Stampe, Jakub Kreutz, Carl Klauke, Gustaw Buchholtz oraz rodzina Steinhagenów.

Wilhelm Ludwik Teodor Steinike urodził się w 1826 r. w Toruniu. W wieku piętnastu lat przybył do Włocławka aby praktykować u Jana Jabłońskiego włocławskiego kupca artykułami korzennymi i winem. W roku 1846 został wyzwolony i otrzymał uprawnienia do wykonywania zawodu subiekta kupieckiego. W roku 1852 W. Steinike został wyzwolony na kupca i został przyjęty do włocławskiego Zgromadzenia Kupieckiego. W 1876 roku wraz z kupcem Ajzenem Rabowskim założył spółkę pod firmą „W. Steinike” zajmującą się handlem żelazem oraz maszynami i narzędziami rolniczymi. W roku 1884 kupił nieruchomość na Zazamczu. Był przedstawicielem firmy „Aichel i Bachman” z siedzibą w Berlinie zajmującą się produkcją maszyn drukarskich. Od 1882 r. do śmierci wybierany był na członka Dozoru Kościelnego i Kolegium Kościelnego włocławskiej parafii ewangelickiej. Pełnił funkcję starszego Zgromadzenia Kupieckiego we Włocławku. Zmarł w 1892 r. w Niemczech.

Jakub Krystian Henryk Stampe urodził się w 1803 r. w Lubece. Po pobycie we Wrocławiu i w Toruniu w 1832 r. został przyjęty do włocławskiego Zgromadzenia Kupieckiego. Po otrzymaniu pozwolenia na prowadzenie szynku trunków krajowych i zagranicznych uruchomił szynk i handel towarami korzennymi, zbożem alkoholem, śledziami i żelazem. Wraz z kupcem E. Morhem założył spółkę „Stampe et Mohr”. Spółka prowadziła handel hurtowy. Zaopatrywała kupców detalicznych w Kaliszu, Kutnie, Łęczycy, Sandomierzu, Sierpcu w Łodzi i w Warszawie. Spółka zaopatrywana była przez firmy zagraniczne z Bremy, Berlina, Gdańska i Magdeburga. W latach trzydziestych został członkiem resursy „Concordia”, organizując życie towarzyskie kupców i przemysłowców Włocławka. Od 1838 r. był członkiem Kolegium Kościelnego i Dozoru Kościelnego włocławskiej parafii ewangelickiej. Był honorowym Radnym Miasta Włocławka. Od 1850 r. pełnił funkcję starszego Zgromadzenia Kupieckiego we Włocławku. Po zamknięciu przez władze resursy w 1850 r. założył bibliotekę publiczną. Zmarł na cholerę w 1852 roku.

Carl Klauke założył w 1895 r. fabrykę drutu. Fabryka która w roku 1896 zatrudniała 4 osoby w roku 1904 zatrudniała 100 robotników. Jej działalność kontynuowana jest do dzisiaj pod firmą „Drumet SA”, a Włocławek jest ważnym ośrodkiem produkcji lin i drutu.

Teodor Gustaw Buchholtz założył pierwszą drukarnię we Włocławku.

« poprzednie

następne »

Rodzina Steinhagenów w sposób szczególny zasłużyła się dla rozwoju przemysłu we Włocławku. Steinhagenowie przybyli do Polski w XIX wieku z Westfalii. Bardzo szybko ulegli polonizacji. Byli papiernikami i właścicielami koncernu papierniczego „Steinhagen i Saenger - Fabryki Papieru i Celulozy SA”. Koncern posiadał fabryki w Myszkowie i Pabianicach. Na początku XX wieku Steinhagenowie kupili od braci Casiserów fabrykę celulozy we Włocławku.
W okresie międzywojennym fabryka celulozy została zmodernizowana i stała się jedną z największych fabryk papieru w Europie. W 1935 roku wybudowano nowoczesną papiernię wyposażoną w najnowocześniejsze maszyny papiernicze. Dyrektorem Koncernu był w tym czasie był Stefan Steinhagen (1892-1939). Na początku 1918 r. wstąpił ochotniczo do I Korpusu Polskiego Józefa Dowbora-Muśnickiego. Został adiutantem sztabu Korpusu w stopniu porucznika. Brał udział w wojnie 1920 roku jako szef sztabu 203 Pułku Ułanów. Po wojnie działał w Związku Oficerów Rezerwy R.P. Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku brał czynny udział w obronie Warszawy na stanowisku pełnomocnika Prezydenta Warszawy d/s aprowizacji. Zginął od bomby w dniu 26 września 1939 roku. Pozostawił synów, z których jeden był pastorem.

Henryk Steinhagen (1872-1969) był dyrektorem fabryki we Włocławku. Ukończył studia papiernicze we Wiedniu. Po zajęciu Polski przez Niemców cała rodzina Steinhagenów odmówiła podpisania volkslisty, opowiadając się stanowczo za narodowością polską. W wyniku tego Niemcy dokonali konfiskaty fabryk papieru. Po wojnie nie odzyskał fabryki. Przez krótki okres pracował w Centralnym Zarządzie Przemysłu Papierniczego w Łodzi a następnie jako dyrektor Banku we Włocławku. Zmarł we Włocławku w dniu 25 kwietnia 1969 r., gdzie znajduje się jego grób.

Opracowano na podstawie:

• Dziki Tomasz, Gmina ewangelicko-augsburska we Włocławku w XIX wieku, [w:] Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, tom 14, Wyznania na Kujawach wschodnich i ziemi dobrzyńskiej, Włocławek 2000,
• Ginsbert Adam, Włocławek - Studium monograficzne, Arkady, Warszawa 1968,
• Haack Fryderyk Wilhelm Aleksander (1816-1899), Włocławski Słownik Biograficzny tom 1, Włocławek 2004,
• Miisham Hugo (1856-1930) Włocławski Słownik Biograficzny, tom 1, Włocławek 2004,
• Stampe Jakub Krystian Henryk (1803-1852), Włocławski Słownik Biograficzny, tom 1, Włocławek 2004,
• Steinike Wilhelm Ludwik Teodor (1826-1892), Włocławski Słownik Biograficzny, tom 1, Włocławek 2004,
• Zirkwitz Rudolf Henryk (1829-1895), Włocławski Słownik Biograficzny, tom 1, Włocławek 2004,
• Ludwig Juliusz Adolf Teodor (1806-1876), Włocławski Słownik Biograficzny, tom 2, Włocławek 2005,
• Tydelski Jan Bogumił (1817-1868) Włocławski Słownik Biograficzny, tom 2, Włocławek 2005,
• Narodziny włocławskiego przemysłu. Pługi z Wisły, Życie Włocławka, Nr 6, Włocławek 2001,
• Hugo Musham (1856-1930), włocławski przemysłowiec, filantrop i społecznik, Życie Włocławka, Nr 1, Włocławek 2002,
• Z dziejów fabryki cykorii, Życie Włocławka, Nr 5, Włocławek 2002,
• Akta Rady Miasta Włocławek z lat 1920-1939,
• 130 lat kościoła ewangelickiego we Włocławku. 190-ta rocznica pierwszego ewangelickiego nabożeństwa w kościele św. Wojciecha. Zarys historii kościoła i Parafii we Włocławku. 26 czerwca 2011 r., Parafia Ewangelicko-Augsburska we Włocławku 2011 r.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom XI, zeszyt 18, Włocławek i okolice  Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1988,
• Polski Słownik Biograficzny PAN, PAU, tom LXIII/3, zeszyt 178.