|
Autor: Jakub Budziszowski
Zdjęcia: Jakub Budziszewski
Gmina uzdrowiskowa, jej zasięg terytorialny odpowiada częściowo terenom dawnych gmin Falborz i Pikutkowo/Wieniec.
Ślady osadnictwa w okolicy dzisiejszego Brześcia Kujawskiego sięgają neolitu. Wzmiankowany w 1228 r. w związku z nadaniem tu przez księcia Konrada I Mazowieckiego ziemi chełmińskiej Krzyżakom. Wczesnośredniowieczny gród wraz z osadą położone w miejscu obecnej wsi Stary Brześć. Od 1236 r. stolica księstwa kujawskiego. Przed 1250 r. lokowany na prawie niemieckim przez księcia Kazimierza Kondratowica, po przeniesieniu osady na obecne miejsce. W 1260 r. urodził się tu późniejszy król Władysław Łokietek. W 1294 r. powstanie komandorii Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, który założyli w mieście szpital. W latach 1300-1306 pod panowaniem Wacława II Czeskiego. W roku 1327 i 1329 nieudane próby zdobycie miasta przez Krzyżaków, w których rękach znalazło się w 1332 r. Miasto zostało wówczas obwarowane. Na mocy pokoju kaliskiego w 1343 r. zwrócone Królestwu Polskiemu, stając się wówczas stolicą województwa brzesko-kujawskiego oraz siedzibą starostwa grodowego do 1793 r. Brześć jest w XV w. znaczącym ośrodkiem miejskim południowych Kujaw, skupiającym handel zbożem i wytwórczość rzemieślniczą. W 1435 r. zawarcie pokoju z Krzyżakami. W latach 1469-1510 miejscem odbywanie sejmików, które przeniesione następnie do Radziejowa. W XVI w. Dalszy rozwój miasta, którego wszystkie dawne przywileje potwierdza w 1596 r. Zygmunt III Waza. W latach 1655-1657 okupowane prze Szwedów, którzy dokonali tu poważnych zniszczeń. Miasto nękane dodatkowo zarazami w 1623 r. i 1709 r. oraz wyniszczane najazdami w czasie Wojny Północnej nie odzyskało już dawnego znaczenia.
W wyniku drugiego rozbioru znalazło się pod panowaniem pruskim. Podczas Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 r. zajęte przez wojska polskie. W latach 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego. Po Kongresie Wiedeńskim włączone do Królestwa Polskiego, stając się na krótko miastem obwodowym. W 1816 częściowo zniszczone pożarem. Kolberg w II poł. XIX w. pisze o mieście „smutne, bez żadnego życia, zamieszkałe jest głównie przez urzędników dwóch sądów: pokoju i poprawczego”.
Kres stagnacji gospodarczej przynosi założenie cukrowni w 1894 r., która z czasem staje się jedną z największych w Kongresówce. Od tego czasu miasto zwiększa znacznie liczbę mieszkańców. W latach następnych powstają kolejne zakłady produkcyjne m.in. fabryki maszyn rolniczych oraz plantacje i suszarnie włocławskiej fabryki Ferdynand Bohm i s-ka. W czasie okupacji włączone do Rzeszy, poniosło znaczne straty ludnościowe.
Brześć Kujawski jest dziś urokliwym 4,5 tysięcznym miasteczkiem, centrum wyznacza przekształcony w skwer rynek z empirowym ratuszem oraz gotyckim (zregotyzowanym na pocz. XX w.) kościołem pw. Św. Stanisława BM.
Społeczność ewangelicka zamieszkująca na przestrzeni ostatnich dwóch stuleci tereny dzisiejszej gminy Brześć Kujawski, w porównaniu do gmin ościennych (obecnie istniejących)nie była liczna. W 1793 r. nie mieszkał w miasteczku żaden protestant. Sytuacja zmieniła się nieznacznie w wieku XIX w., by w 1931 r. Brześć Kujawski zamieszkiwało siedmiu ewangelików. Nieco inaczej statystyki te kształtowały się na wsiach, były to jednakże pojedyncze gospodarstwa (Kąkowa Wola, Miechowice, Machnacz). Na terenie gminy Falborz istniał kantorat. Ewangelicy licznie natomiast wchodzili w skład miejscowego ziemiaństwa (Popowiczki, Kuczyna, Brzezie, Wieniec)
Tutejsza, niewielka społeczność protestancka obfitowała w postacie wybitne dla regionu - Haackowie, oraz w skali kraju - Kronenbergowie. Czynnie uczestniczyli w życiu społeczności lokalnej. Na przypomnienie zasługuje postać Antoniego Zajdy (1851-1933) społecznika - jednego z założycieli brzeskiej straży ogniowej, w okresie międzywojennym piastującego urząd burmistrza Brześcia Kuj. W czasie jego kadencji przebudowano na potrzeby szkoły powszechnej gmach dawnego więzienia, założono w miasteczku chodniki oraz odrestaurowano ratusz.
Ostatnia brzeska ewangeliczka Emma z Manteufflów Czerwińska umiera w 1974 r., jej synem jest znany kujawski poeta, mieszkający na stałe w RFN Chrystian Medardus Manteuffel (właściwie Krystian Medard Czerwiński).
Brześć Kujawski - cmentarz rzymskokatolicki
Zamieszkujących okolicę ewangelików chowano na miejscowym cmentarzu katolickim oraz ewangelickim położonym w nieodległej Bachórce. Na brzeskiej nekropoli w prawej jej części - nieopodal kwater żołnierzy polskich i radzieckich poległych na ostatniej wojnie zachowały się dwa nagrobki ewangelickie o ciekawych formach. Modernistyczny, betonowy z ciekawą płaskorzeźbą - rodziny Manteuffel. Inskrypcje w j. polskim, ostatni ewangelicki pochówek miał tu miejsce w 1974 r. Nieco dalej uwagę przykuwa miejsce spoczynku zm. w 1887 r. Gottlieba Blüge. Betonowa płyta ogrodzona eklektyczną, kutą w żelazie, zwieńczoną krzyżem balustradą o bogatym programie. Niegdyś obejście zamykała furta. Inskrypcje w j. niemieckim.
Parafialny rzymskokatolicki cmentarz poza granicami miasta założono w drugiej dekadzie XIX w. na terenie Osady Bugaj. Obecnie mieści się on już w granicach miasta przy ul. Kolejowej. Najstarsze i najciekawsze formy nagrobne zlokalizowane są w przedniej jego części.
Cmentarz we wsi Bachórka (gmina Bądkowo, powiat aleksandrowski) położony jest w lesie, nie opodal drogi. Silnie zdewastowany w okresie powojennym, otwarte jamy grobowe stanowią niebezpieczeństwo, które potęguje ponadto silne zarośnięcie nekropolii. Licznie występujące grobowce oraz resztki dekoracyjnej kamieniarki świadczą o zamożności rodzin osób tu pochowanych. Zachowane inskrypcje w językach polskim i niemieckim. Cmentarz otaczało murowane ogrodzenie, którego relikty miejscami zachowane. Przy wejściu słupki furty, masywne, wzniesione z czerwonej cegły, otynkowane. Miejsce spoczynku znalazł tu właściciel dóbr Kaniewo (położonych w obecnej gminie Boniewo) zmarły w 1932 r. Juliusz Kunkel.
Kuczyna
W dobie I Rzeczpospolitej mieścił się we wsi folwark należący do probostwa brzeskiego. Po II rozbiorze w ramach konfiskaty przez władze pruskie majątków duchownych znalazł się w rękach gen. Fryderyka Ludwika ks. Hohenlohe Ingelfingen. Z dużym prawdopodobieństwem przyjąć można, iż książę nigdy w Kuczynie nie zamieszkał, traktując dobra te jako dodatkowe źródło dochodu i podobnie jak inni pruscy generałowie zaciągając pod otrzymane majątki pożyczki. Za długi księcia wieś została wystawiona w 1824 r. na publiczną licytację w Trybunale Cywilnym Warszawskim, nabywcą został hr. Stanisław Miączyńśki, który także tu nie rezydował. Stosunki własnościowe w XIX w. ulegały jeszcze zmianom, by do 1945 r. stanowić majątek rodziny Blüge. Ostatni właściciele ok. 1920 r. wznieśli zachowany obecnie dwór. Murowany w modnym wówczas tzw. stylu dworkowym. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej Alfred Blüge dobudował od strony parku piętrowe modernistyczne skrzydło. Nowocześnie wyposażone, przeznaczył na apartamenty żony. W jego otoczeniu pozostałości parku (pojedyncze fragmenty starodrzewów) oraz spichlerz murowany z cegły czerwonej z pocz. XX w.
Po 1945 dwór przeznaczono na mieszkania dla byłych pracowników folwarcznych.
Historia wsi Brzezie i Wieniec nierozerwalnie związana jest z rodziną Kronenbergów, której wielopłaszczyznowych zasług nie trzeba tu wymieniać. Kwestia przynależności wyznaniowej poszczególnych przedstawicieli rodu - nas tu szczególnie zajmująca, jest skomplikowana. Protoplasta Kronenbergów Samuel Eleazar wywodził się rabiniackiej rodziny z Wyszkowa. Jego syn, twórca potęgi rodu Leopold (1812-1878), przyjmuje w 1846 r. chrześcijaństwo obrządku ewangelicko-reformowanego. Leopold Kronenberg na stałe mieszkał w Warszawie, z Kujawami związały się kolejne generacje. W latach dojrzałych, wycofując się z życia publicznego osiada w Brzeziu najmłodszy syn Leopolda Kronenberga Leopold Julian (1849-1937). Chcąc spocząć na cmentarzu powązkowskim obok żony, zmarłej przedwcześnie śpiewacze Józefinie Reszke, zmienia wyznanie na rzymsko-katolickie. Jego syn - Leopold Jan (1891-1971), ostatni z rodu jako rolnik z „wykształcenia i zamiłowania” nie kontynuował rodzinnych interesów, stając się kujawskim ziemianinem.
Nielicznie zachowane pamiątki po Kronenbergach znajdują się w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy
Wieniec
Wieś od średniowiecza wchodziła w skład dóbr biskupów włocławskich. Wzmiankowana w 1252 r., lokowana na prawie niemieckim przez Kazimierza księcia kujawskiego i łęczyckiego w 1255 r. Zachowane ślady osadnictwa sięgają zaś X w. Po konfiskacie przez władze pruskie majątków duchownych dobra te podobnie jak pobliską Kuczynę nadano gen. Fryderykowi Ludwikowi, ks. Hohenlohe Ingelfingen. W wyniku egzekucji wierzytelności księcia majątek zlicytowano w 1824 r., nabywcą został hr. Stanisław Miączyński. Wieniec pozostaje w rękach Mączyńskich do 1860 r., następnie trzykrotnie zmienia jeszcze właścicieli by w 1868 r. stać się częścią dóbr Leopolda Kronenberga. Nowy właściciel w celu lepszego administrowania majątkami połączył Wieniec szosą z nabytym uprzednio Brzeziem. Następnie wybudował pod wsią murowany most nad przepływającą tu rzeką Zgłowiączką. W 1878 r. po śmierci Leopolda Kronenberga majątek Wieniec obejmuje jego najstarszy syn Stanisław Leopold, który wznosi tu okazały pałac oraz kościół parafialny. Po przedwczesnej śmierci Stanisława (zm. 1894) Wieniec dziedziczy rodzina, wśród spadkobierców brat Leopold Julian, który obejmuje całość dóbr w 1896 r. Przebywając na Kujawach rezydował w Brzeziu, dobra wienieckie przekazuje zaś w 1919 r. swemu synowi Leopoldowi Janowi, w którego posiadaniu do 1945 r.
Bibliografia:
- Kuliński S., Monografja Brześcia Kujawskiego: pamiątka 700-lecia istnienia kościoła parafialnego, Włocławek 1935,
- Monografia Brześcia Kujawskiego, pod red. Bogdana Głębowicza, Włocławek 1970,
- Żor A., Kronenberg: dzieje fortuny, Warszawa 2011,
- Kronenbergowie: pamiątki rodzinne, pod red. M. Dubrowskiej, Warszawa 1998,
- Walukiewicz M., 130 lat kościoła ewangelickiego we Włocławku. 190-ta rocznica pierwszego ewangelickiego nabożeństwa w kościele św. Wojciecha. Zarys historii kościoła i Parafii we Włocławku. 26 czerwca 2011 r., Włocławek 2011,
- Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, Kujawy cz. 1, Warszawa 1867,
- Borucki M., Ziemia Kujawska pod względem historycznym, jeograficznym, archeologicznym, ekonomicznym i statystycznym, Włocławek 1882,
- Tuziński W., 110 lat Ochotniczej Straży Pożarnej w Brześciu Kujawskim: kalendarium, Brześć Kujawski 2010,
- Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 18, Włocławek i okolice, Warszawa 1988,
- Celińska E., Gruszczyńska M., Brzezie - zespół pałacowy, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 1, Kujawy Wschodnie, cz. 1, Włocławek 2000,
- Celińska E., Gruszczyńska M., Wieniec - zespół pałacowy, [w:] Materiały do dziejów rezydencji w Polsce, t. 1, Kujawy Wschodnie, cz. 2, Włocławek 2001,
- Cackowski S., Miasta dobrzyńskie i kujawskie w końcu XVIII i na początku XIX wieku: (1793-1807), Włocławek 1995.
|
