|
Autor: Jakub Budziszewski
Zdjęcia: Jakub Budziszewski
Gmina Przedecz położona jest na północno-wschodnim krańcu powiatu kolskiego i województwa wielkopolskiego. Zajmuje powierzchnię 76,5 km2, w jej skład wchodzą: miasto Przedecz oraz sołectwa: Arkuszewo, Chrustowo, Dziewczopólko, Dziwie, Holenderki, Jasieniec, Józefowo, Katarzyna, Kłokoczyn, Łączewna, Nowa Wieś Wielka, Rybno, Zalesie i Żarowo. Zamieszkuje ją prawie 4700 osób.
Przedecz
Nazwa Przedecz pierwszy po raz pojawia się w bulli papieskiej Innocentego II dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z 1136 roku Odnosząc się do jeziora stanowiącego własność metropolii gnieźnieńskiej. W latach 1329-1343 pod panowaniem krzyżackim. W 1347 roku wieś Przedecz nabywa od abp. Jarosława ze Skotnik Bogorii król Kazimierz Wielki. Jako miasto pojawia się w źródłach w 1383 roku. Potwierdzenia lokacji (na prawie magdeburskim) dokonuje w 1420 roku Władysław Jagiełło. Miasto do 1793 roku pozostaje siedzibą starostwa grodowego oraz powiatu (wchodzącego w skład województwa brzeskokujawskiego). Od 1454 roku starostwo przedeckie stanowiło element uposażenia królewskich małżonek: Elżbiety Rakuszanki, Barbary Zapolyi oraz Bony Sforzy.
Wieki XVII i XVIII przynoszą znaczny upadek miasta. Ostatni starosta Jakub Zygmunt Kretkowski podejmuje w roku 1779 próbę ożywienia gospodarczego, osiedlając w okolicy pierwszych kolonistów niemieckich. Działania te po II rozbiorze kontynuowały władze pruskie na przejętych na rzecz państwa królewszczyznach, majątkach starościńskich oraz duchownych. Kolonizacja ta nie była jednak zbyt liczna. W latach 1807-1815 miasto znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim pod berłem rosyjskim w ramach Królestwa Polskiego, którego ówczesne władze prowadziły intensywną politykę rozwoju gospodarczego. Program uprzemysłowienia kraju obejmował organizację sieci miast sukienniczych, wśród których znalazł się Przedecz. W ramach prowadzonej przez władze akcji kolonizacyjnej w mieście licznie osiedlili się sukiennicy. Miasto trzykrotnie zwiększyło liczbę mieszkańców stając się jednocześnie największym ośrodkiem sukienniczym w regionie. Po upadku powstania listopadowego rozpoczął się okres stagnacji przemysłowej. Przedecz stał się jednym z najmniejszych miasteczek na Kujawach. W rezultacie utracił w 1867 roku prawa miejskie, które odzyskał już w granicach niepodległej Polski w 1919 roku.
W okresie międzywojennym liczba mieszkańców przekroczyła 3500. Źródłem ich utrzymania było rolnictwo oraz rzemiosło. Istniało tu wówczas sześć cechów, najliczniejszy stanowili szewcy. W latach 1939-1945 pod okupacją niemiecką. Po zakończeniu działań wojennych położony na uboczu ważnych szlaków komunikacyjnych przy jednoczesnym wysiedleniu znacznej liczby mieszkańców nie odzyskał dawnego znaczenia.
Przedecz jest dziś urokliwym miasteczkiem, centrum miasta wyznacza Plac Wolności (dawny rynek) którego pierzeję południową wypełnia klasycystyczny zespół ratusza, jatek miejskich i remizy strażackiej, wznoszonych w latach 1820-1909. W pobliżu neogotycki kościół parafialny Św. Rodziny, budowę wg. projektu Józefa Piusa Dziekońskiego ukończono w 1909 roku. Całość dopełnia malownicze położenie nad jeziorem Przedeckim.
Zespół dawnego zamku i kościoła ewangelickiego
Gród istniał zapewne w początku XIV w. Przekształcony na zamek murowany po nabyciu dóbr przedeckich przez Kazimierza Wielkiego w 1360 roku. Lustracja z 1565 roku wzmiankuje budynek mieszkalny o dwu kondygnacjach z okrągłą wieżą w narożu. Od strony miasta znajdował się zabudowane drewnianymi budynkami przedzamcze. Wg. lustracji z 1766 roku zamek częściowo zrujnowany. Po 1789 roku niemal w całości rozebrany, za wyjątkiem wieży restaurowanej staraniem ostatniego miejscowego starosty Jakuba Zygmunta Kretkowskiego.
Wzrastająca liczba ludności ewangelickiej miała aspiracje do utworzenia własnej parafii. Podnosząc przejęte zapewne od miejscowej ludności regionalne partykularyzmy stanowczo sprzeciwiali się akcesowi do parafii chodeckiej. Argumentując, iż nie jest podobna przychodzić z królewskiego miasta do szlacheckiego (…). Byłoby też upodleniem niejakiem iść w porównanie mieszkańców królewskiego miasta z miastem szlacheckim. Uzyskując zgodę wizytującego region cara Aleksandra I otrzymano na rzecz tworzącego się zboru plac pod budowę kościoła wraz ze znajdującymi się tam ruinami zamku. Parafię erygowano w dniu 16 marca 1826 roku. W dwa lata później ukończono budowę kościoła. Pierwszym pastorem został pochodzący z Torunia Peter Paul Berkenau.
Świątynię oparto na zrębie murów dawnego budynku mieszkalnego. Jest to budynek neogotycki, murowany z cegły otynkowany. Prostokątny, wydłużony na osi wschód-zachód. Korpus ujęty w narożach szkarpami. Fasada zachodnia trójpolowa, dzielona płaskimi szkarpami przechodzącymi w sterczyny. Z centralnie położonym wejściem w obramieniu profilowanym, umieszczonym w arkadzie ostrołukowej z profilowaniem i uskokiem. W polach bocznych w dolnej strefie wnęki oraz okna ostrołukowe w obramieniach profilowanych w górnej. Zwieńczeniem fryz arkadowy nad którym szczyt schodkowy ze sterczynami i arkadowym fryzem. W części środkowej mieszczącym ostrołukową, profilowaną arkadę z okullusem, nad którym trzy koliste wnęki. W polach bocznych wnęki o kształcie równoramiennych krzyży - pozostałe po zamurowanych okienkach. Elewacje boczne o skromniejszym programie, z rzędem ostrołukowych okien z gzymsem opaskowym na wysokości podstaw łuków. W dolnej strefie ożywione boniowaniem, w górnej kolistymi płycinami między oknami. Całość koronuje gzyms fasetowy ze stiukowymi ostrołukowymi arkadkami. Dawną wieżę zamkową przekształcono na dzwonnicę. Stanowi ona najstarszy zabytek Przedcza.
W dolnej kondygnacji gotycka z parami zamurowanych strzelnic szczelinowych. Od południa w półkoliście zamkniętej wnęce wejście prostokątne. Poniżej wejście do podziemi, gdzie zachowane trzy pomieszczenia nakryte ceglanymi sklepieniami kolebkowymi. Górna kondygnacja nadbudowana w okresie budowy kościoła. Z parami opilastrowanych okien ostrołukowych oraz pseudo strzelnic szczelinowych. Gzyms koronujący profilowany z fryzem arkadowym, ostrołukowym w zaprawie. Zwieńczeniem attyka z pilastrowymi arkadkami, zakończona krenelażem. Architekt jest nieznany. Kościół wykazuje analogie z kościołem ewangelickim w Gostyninie projektu Hilarego Szpilowskiego, tzw. Starym Pałacem w Wieńcu oraz skrzydłem biblioteki włocławskiego seminarium. Autorstwo ostatniego przypisuje się Janowi Aleksandrowi Ciunkiewiczowi. Trudno dziś zrekonstruować wyposażenie kościoła, w ołtarzu głównym znajdował się obraz przedstawiający Ostatnią Wieczerzę pędzla Wojciecha Gersona.
Po wojnie budynek kościoła pełnił funkcję magazynu, w 1978 roku przebudowany z przeznaczeniem na Dom Kultury. Wnętrze podzielono wówczas na dwie kondygnacje zatracając całkowicie dawny układ wnętrza.
Zespół dawnego zamku i kościoła ewangelickiego położony jest na wzniesieniu w malowniczym parku, w sąsiedztwie jeziora Przedeckiego. Dawną fosę przekształcono w kanał parkowy, zachowane fragmenty muru obwodowego świadczą o wielowiekowej historii tego miejsca. Liczne ławki oraz położona na pograniczu parku i plaży altana zachęcają do odpoczynku.
Całość założenia położona jest przy ulicy Zamkowej, wybiega ona z południowo-wschodniego naroża Placu Wolności w kierunku jeziora Przedeckiego. Uliczce warto poświęcić trochę uwagi, pod nr 5 zlokalizowany był budynek plebani (zniszczony pożarem w latach 70-tych XX wieku). Mieszczą się tu także gromadząca pamiątki po dawnych mieszkańcach - Regionalna Izba Muzealna oraz pochodzący z 1870 roku drewniany dom ostatniego przedeckiego sukiennika (pod nr 12).
Cmentarz ewangelicki
Cmentarz położony jest nieopodal kościoła, przy ulicy Kard. S. Wyszyńskiego. Na zadrzewionym, sztucznie usypanym wzniesieniu, którego powstanie lokalna tradycja przypisuje wojskom szwedzkim oblegającym miasto w czasie potopu. Założenie cmentarza równoczesne z erygowaniem tutejszej parafii ewangelicko-augsburskiej. Niegdyś większy, zajmuje obecnie powierzchnię 22 arów. Ogrodzenie nekropolii stanowią: murowany, otynkowany mur od strony południowej, siatka druciana od północy oraz wtórny płot z elementów betonowych. Jedno z przęseł wymurowane współcześnie z cegły czerwonej z umieszczoną granitową tablicą informacyjną. Zdewastowany w okresie powojennym, dawny układ zatarty. Obecnie najlepiej zachowane nagrobki znajdują się w centrum cmentarza- na szczycie wzniesienia. Jest to zespół trzech betonowych tumb rodziny Kühn z inskrypcjami w języku polskim, wykonanych przed 1918 roku. Najstarszą zachowaną formą nagrobną jest wykuta w piaskowcu płyta zmarłego w 1889 roku Edmunda Barthla. Ciekawą kompozycję prezentuje eklektyczny nagrobek Juliusa Schultza z początku XX wieku.
Wstęp na teren cmentarza jest ograniczony, niemniej warta uwagi jest idea zabezpieczenie terenu przed dalszą dewastacją oraz umieszczenie tablicy informacyjnej.
Cmentarz rzymskokatolicki - kwatera ewangelicka
Po zapełnieniu w 1931 roku powierzchni grzebalnej na cmentarzu ewangelickim, zmarłych chowano na wytyczonej w tym czasie kwaterze na terenie cmentarza rzymskokatolickiego. Kwaterę ewangelicką ulokowano na północnym obrzeżu katolickiej nekropoli. Granice kwatery nie zostały naruszone, pośród wolnej przestrzeni zachowało się kilka nagrobków. Modernistyczne wykonane z betonu oraz sztucznego granitu. Wyróżnia się okazały zdobny w płaskorzeźby pomnik zmarłej w 1940 roku Berty z Gextarów Balke.
Teren sezonowo koszony, powstrzymując nadmierną ekspansję roślinności drzewiastej, jednakże są to jedynie działania doraźne - kwatera jest silnie zachwaszczona.
Obecny rzymskokatolicki cmentarz parafialny założono najprawdopodobniej w I połowie XIX wieku (nie widnieje na planach miasta z lat 1821-1826). Położony jest około 0,8 km od centrum miasteczka przy drodze prowadzącej do Arkuszewa, w otoczeniu pól uprawnych. Najstarsze formy nagrobne znajdują się w przedniej części nekropoli. Założenie zajmuje obecnie 3,20 ha.
Nowa Wieś Wielka
Wieś w dobie I Rzeczpospolitej wchodziła w skład dóbr starościńskiego klucza przedeckiego. Przed 1945 roku licznie zamieszkiwana przez potomków kolonistów niemieckich. Po dawnych mieszkańcach zachowały się zabudowania mieszkalne i gospodarskie oraz budynek dawnej szkoły, w której sąsiedztwie zlokalizowany jest cmentarz. Szkoła powstała tu jeszcze przed erygowaniem parafii przedeckiej, w której granicach znalazła się miejscowość. Nekropolię założono wraz z przybyciem kolonistów w I połowie XIX wieku. Po drugiej wojnie światowej zdewastowany, zatracił układ dawnego założenia. Silnie zarośnięty i zachwaszczony. Potłuczone fragmenty kamieniarki (piaskowiec, sztuczny granit, beton) tworzą miejscami quasi lapidaria. Inskrypcje w języku niemieckim. Zachowany zespół bramy. Słupki murowane z cegły czerwonej, zakończone otynkowanymi sterczynami. Skrzydło furty ze sztachet drewnianych, najprawdopodobniej wtórne. Całość ogrodzona niegdyś siatką drucianą, miejscami kompletnie zachowaną. Dostęp do cmentarza utrudniony-brama znajduje się obecnie na tyłach prywatnej posesji.
Materiały źródłowe:
- Wolski E., Przedecz miasto i gmina, Piła 2010,
- Wojciechowska-Ewert E., Przedeckie nekropolie, praca w maszynopisie,
- Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 18, Włocławek i okolice, Warszawa 1988,
- Kłaczkow J., Rozwój organizacyjny parafii ewangelickich na Kujawach Wschodnich w pierwszej połowie XIX wieku ze szczególnym uwzględnieniem Chodcza i Przedcza, [w:] Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie, Tom 14, Wyznania na Kujawach Wschodnich i Ziemi Dobrzyńskiej, Włocławek 2000,
- Sławiński T., Kretkowscy i ich dzieje od połowy XIV wieku, Włocławek-Warszawa 2007.
|
